Proces rozwoju mowy przebiega etapami i trwa kilka lat. Zanim dziecko nauczy się wyrażać swoje myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, która kształtuje się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne. Rozwija się ono zgodnie z dojrzewaniem różnych części aparatu mowy.  U wszystkich dzieci rozwój mowy  przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 – 6 lat.

W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:

• okres melodii, (0-1),
• okres wyrazu (1-2),
• okres zdania (2-3),
• okres swoistej mowy dziecięcej (3-7).

Okresy  te  ujmują  kolejność  pojawiania  się  głosek  w  mowie  dziecka,  co umożliwia  organizację  i  planowanie  pracy  wspomagającej  rozwój  dziecka.

Okres melodii  trwa od urodzenia do 1 roku życia. Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania narządów mowy. Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku.

Matka dość szybko uczy się odczytywać potrzeby dziecka po rodzaju krzyku. Może on sygnalizować dyskomfort spowodowany mokrą pieluszką, głód, zmęczenie, przegrzanie, ból a także pragnienie kontaktu z matką. W miarę nabywania doświadczeń dziecko zaczyna kojarzyć krzyk z przywołaniem bliskiej osoby, a w ten sposób opanowuje pierwszą formę komunikowania się ze światem dorosłych.

W 2 - 3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonologicznym języka. Brzmią jak gli, tli, kli, gla, bli, ebw itp. Głużenie u dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia, początkowo ma charakter samorzutny,  a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby.

Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć, czyli powtarzać dźwięki zasłyszane z otoczenia. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma - ma..., ba - ba..., ta - ta..., la - la... Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Gaworzenie dostarcza dziecku nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym przekonuje się, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków.

Trzecia faza okresu melodii pojawiająca się około 10 miesiąca życia to echolalia. W okresie tym dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów. Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów: mama, tata, baba, lala. Umiejętność tą zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m., p, b, t, d.

Okres wyrazu przypada na drugi rok życia dziecka. Burzliwy rozwój ruchowy dziecka w tym czasie pozwala na intensywne poznawanie otaczającego świata, nazywanie interesujących go przedmiotów i odkrywanie ich cech. Maluch rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć (mówimy wtedy o słowniku biernym). W okresie tym obok istniejących już samogłosek w mowie dziecka doskonali się artykulacja spółgłosek: m., p, b, m., t, d, n, k, ś, ć czasem ź, dź. Pozostałe głoski zastępowane są łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub  ostatnią  sylabą  (np. miś - mi, daj - da, jeszcze - esce,  zobacz - ać,  kwiaty - katy,  pomidor - midol).

Okres zdania  przypada między drugim a trzecim rokiem życia. Jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania proste, złożone z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero-pięcio wyrazowe. Charakterystycznym zjawiskiem w tym czasie jest,, poprawianie" mowy dorosłych, którzy chcąc przypodobać się dziecku mówią do niego spieszczoną mową. Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów znanych dziecku, co jest wyraźnym symptomem rozwoju słuchu fonematycznego.

Dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale słyszy błędy                   w wypowiedzi i poprawia ją: ne eka, a eka - nie mówi się zeka, tylko rzeka. W tym okresie wypowiada już prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l oraz samogłoski ustne a, o, u, e, y, i, a czasem nosowe: ą, ę. Pod koniec tego okresu pojawia się s, z, c, dz, które wcześniej były zastępowane przez ś, ź, ć, dź. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych. Zwłaszcza               w trudniejszych zestawieniach, bywają zastępowane głoskami łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla najbliższego otoczenia.

Okres swoistej mowy dziecięcej   obejmuje  swoim  zakresem  czas  pobytu  dziecka  w instytucji  oświatowej  jaką  jest  przedszkole,  szkoła.  To  właśnie  w  tym  okresie  ma  miejsce  intensywny  rozwój  mowy  dziecka,  który  powinien  być  stymulowany  poprzez  środowisko  rodzinne,  jak  i  szkolne.  Wymowę  dziecka  wstępującego  do  przedszkola  charakteryzuje już  duża  umiejętność  odtwarzania  wszystkich  elementów  słów.

Dziecko  3 -  letnie  powinno  już   wymieniać  wszystkie  samogłoski  ustne  oraz  nosowe,  takie  jak:  a, o, e, u,  i, y, ą, ę. Niektóre  z  tych  samogłosek   mogą  być  jednak  zastępowane  innymi  np.: a-o,  e-a,  i-y,  ale  należy  zaznaczyć,  że  jest  to  odstępstwo  związane  z  niedostatecznie  ukształtowaną  sprawnością  aparatu  artykulacyjnego.  Dziecko  także  powinno  wymawiać  spółgłoski  wargowe:  twarde  i  zmiękczone  ( m, m’, b, b’, p, p’);  wargowo  zębowe:   twarde  i  zmiękczone  ( f, f’, v, v’)  środkowo  językowe: ś, ź, ć, dź, ń, k’, g’, ch’;  tylnojęzykowe: k, g, ch;   z  przedniojęzykowo – zębowych: t, d, n;                              z przedniojęzykowo – dziąsłowych: l. l’,  półsamogłoski: ł, j.  Należy  jednak  przy  tym  uwzględnić  indywidualne  predyspozycje  oraz  własne  tempo  rozwoju  dziecka,  które  jest  cechą  rozwojową,  a nie  patologią. Dlatego  też  w  tym  okresie  u  niektórych  dzieci  mogą  pojawiać   się  głoski  przedniojęzykowo –zębowe takie jak: s, z, c, dz,  a  czasem  już  przedniojęzykowo – dziąsłowe  takie jak: sz, ż, cz, dż.  Ogólnie  biorąc,  mowa   dziecka        3 – letniego cechuje  zmiękczanie  głosek: s ,z, c, dz, sz, ż, cz, dź,  które  są  często  wymawiane  jak ś, ź, ć, dx; zaś  r  może  być  wymawiane  jak  j  lub  i;  zamiast  f  występuje  ch  i  odwrotnie.

Dziecko  4 -  letnie  ma  już  utrwalone  głoski s, z, c, dz  i  z  reguły  nie zastępuje  już  ich  szeregiem  ciszącym ( ś, ź, ć, dź).  W  tym  okresie  może  pojawić  się  także  głoska  r,  ale  jej  brak  mieści  się  w  normie  rozwojowej  i  nie  powinno  budzić  niepokoju.  Szereg  szumiący ( sz, ż, cz,, dż)  może  być  realizowany  jako s, z, c, dz  lub  jako  ś, ź, ć, dź.  Mowa  dziecka  jest  jeszcze  niedoskonała.  Wyrazy  czasami  są  poskracane,  głoski  mogą  być  poprzestawiane,  a  grupy  spółgłoskowe  uproszczone. 

Dziecko  5 -  letnie  ma  już  utrwalone  głoski sz, ż, cz, dż,  potrafi  je  powtórzyć  w  sposób  poprawny,  choć  zdarza  się,  że    w  mowie  spontanicznej  zamienia  je  jeszcze  na  s, z, c, dz.  Jeśli  chodzi  o  głoskę  r,  to   często  pojawia  się  ona  właśnie  w  tym  okresie.  Grupy  spółgłoskowe  mogą   sprawić  jeszcze  dziecku  problem,  dlatego  też  mogą  być  nadal  upraszczane.

U  dziecka  6 -  letniego  mowa  powinna  być  opanowana  pod  względem  dźwiękowym.  Półroczne  opóźnienie  przy  pojawieniu  się  poszczególnych  głosek  są  dopuszczalne,  przy  dłuższych  należy  zasięgnąć  porady  logopedy. 

Reasumując  można  wyodrębnić  typowe  odstępstwa  językowe  dzieci w  wieku   3 – 5 lat. ( wg L. Kaczmarka)

-  opuszczanie  sylaby  początkowej  lub  końcowej np. palas  ( parasol)

-  przestawki  głosowe np.  emelemtasz ( elementarz)

- tworzenie  nowych  wyrazów  ze skrzyżowania  dwóch  wyrazów  np. zatelefonić    ( zatelefonować  i  zadzwonić)

-  zniekształcenie  wyrazu np.  ołompocik ( kompocik)

-  formy  czasu  teraźniejszego np. ja nie  płake

-  formy  czasu  przeszłego  np.usiudłam

-  rozkaźnik  np. placowej ( pracuj)

-  bezokolicznik  np.  chce  mi  się  śpić

Podsumowanie

Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Różna może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników; wpływ środowiska, zdolności pedagogiczne rodziców oraz psychofizyczny rozwój dziecka należą do najważniejszych.

Bibliografia

1.  I.  Styczek  „ Logopedia”. Warszawa 1980,

2. G. Demelowa, „Elementy Logopedii”. WSiP  Warszawa 1979,

3. L. Kaczmarek, „Nasze dziecko uczy się mowy”. Lublin 1966,